Produkty pasterskie

Oscypek – ser wędzony, twardy, wytwarzany z mleka owczego (w połączeniu z krowim), wrzecionowaty, kształtu dwustożkowatej baryłki z orna­mentem powstającym przez wyciskanie w drewnianej, rzeźbionej foremce (oscypiorce); wykonywany w następujący sposób: mleko podgrzewano w kotle nad watrą, a następnie dodawano do niego podpuszczkę z żołądka cielęcego, czyli klag (klog); w ten sposób mleko się klagowało (klagało), czyli ścinało; powstałe kawałki sera baca wybierał do lnianej płachty zwanej grudzianką, w której uzyskany ser – bundz (produkt pośredni w produkcji oscypków) – ociekał z serwatki; z bundzu baca formował stożkowate serki (oscypki), moczył je w silnym roztworze soli (rosole) i gorącej wodzie oraz wędził nad watrą (ogniskiem). Oscypek wyrabiany jest w sezonie letnim od maja do września, nie może zawierać więcej niż 40% domieszki mleka krowiego. Wymiary oscypka: 60-80 gad, 17-28 cm długości. W 2005 r. oscypek został wpisany na listę produktów tradycyjnych przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi a w 2007 r. oscypek został polskim produktem regionalnym u Unii Europejskiej. W 2012 r. oscypek otrzymał Polskie Godło Promocyjne w XXII edycji konkursu „Teraz Polska” w kategorii Produkty.

Żętyca (żentyca, zyntyca) gotowana serwatka z mleka owczego, pozostała po wyrobie sera owczego (oscypka, bundzu), może być słodka albo kwaśna. Ma barwę biała lub kremową, jest gęsta, pływają w niej małe kawałki sera. Tradycyjnie na hali służyła jako podstawowy pokarm pasterzy. Warstwa zbierająca się na górze jest tłustsza (tzw. hurda/gurda) i uchodziła za najsmaczniejszą i najbardziej pożywną. To co pozostawało po zdjęciu łyżką hurdy przeznaczano na pokarm dla psów pasterskich.  Na przełomie XIX/XX wieku była uważana za świetne lekarstwo na gruźlicę. Podobno zakopiańscy lekarze zapisywali chorym żętyce jako lekarstwo. W uzdrowisku rabczańskim właściciel uzdrowiska dbał by żętyca była dostępna dla kuracjuszy – sprzedawano ją w zakładowej aptece. W uzdrowisku szczawnickim żętycę mieszano z wodą mineralną „Józefina”. W 2005 roku żętycą została wpisana na listę produktów regionalnych przez Ministerstwo Rolnictwa.

Bryndza – rozdrobniony (często zmielony, przypominający pastę) ser owczy wykonany z słodkiego mleka, doprawiony solą i wyrobiony rękami na jednolitą masę. Smak ma pikantny, słony lekko kwaśny. Wykonuje się ją na szałasie. Najpierw podobnie jak oscypki: ser wyciągany jest po sklaganiu z kotła i odcieka z serwatki. Następnie jest on odkładany do fermentacji (musi skisnąć) na dwa tygodnie. Następnie ser się rozdrabia, mieli i wyrabia na masę.  Bryndza tradycyjnie przechowywana była w drewnianych lub kamiennych faskach i od góry zalana była roztopionym masłem aby się nie psuła. W przeszłości bryndza traktowana była jako środek płatniczy (XVII w.) w której spłacano daniny. Nazwa bryndza pochodzi z języka wołoskiego (brinze, brânză) oznaczającego „ser”. Bryndza podhalańska została w 2005 r. wpisana na listę produktów tradycyjnych przez Ministerstwo Rolnictwa.

Bundz (bunc) słodki ser w kształcie bochenka, o cienkiej, czystej, pokryty nalotem białej pleśni na skórce, powstający z mleka owczego, nie wędzony i nie solony, produkt wyj­ściowy do robienia oscypków. Ser ma miękką konsystencję z występującymi pęcherzykami powietrza wewnątrz (oczkami). W smaku jest lekko kwaśny, może być orzechowy, raczej łagodny. Powstaje w wyniku dodania podpuszczki do mleka (klagu). W wyniku sklagowania mleko się ścina i powstają gródki sera (skrzep), które baca rozbija ferula na mniejsze by pozbyć sie z nich serwatki, a następnie wyjmuje rękami. Masa serowa odcieka z serwatki na chuście (grudzionce) przez ok 24 godziny, a następnie dojrzewa i fermentuje co powoduje powstawanie oczek wewnątrz masy serowej. Z bundzu, poddanego dalszej obróbce powstają oscypki.  W 2005 r. bundz został wpisany na listę produktów tradycyjnych.

Jagnięcina podhalańska pozyskana z jagnięcia do 6 miesiąca życia. Charakteryzuje się jasnoróżowym odcieniem mięsa, o niewielkiej zawartości tłuszczu. Współcześnie mięso jagnięce pochodzi zazwyczaj z hodowli owiec razy „polskiej owcy górskiej” i „cekli” najczęściej hodowanej w Małopolsce w środowisku górskim. Jagnięcina jest towarem eksportowym, wysyłanym głownie do Włoch i Grecji. W Małopolsce jest wiele różnych przepisów na jagnięcinę, którą w 2008 r. wpisano na listę produktów tradycyjnych Ministerstwa Rolnictwa. Jak podaje Ministerstwo Rolnictwa: Obszar wypasu i produkcji jagnięciny podhalańskiej położony jest w pobliżu pięciu Parków Narodowych: Gorczańskiego, Tatrzańskiego, Pienińskiego, Babiogórskiego i Magurskiego oraz Parków Krajobrazowych i obszarów cennych przyrodniczo: Natura 2000. W Małopolsce można jej skosztować w licznych restauracjach oferujących regionalne potrawy.

Redykołka – serek w kształcie zwierzątka (baranka, jelenia, koguta,) lub serca (parzenicy) wędzony, powstały z resztek sera przygotowywanego do produkcji oscypka. Tradycyjnie serki te rozdawane były przez juhasów w czasie jesiennego redyku. Dawano je dzieciom dziewczętom oraz kobietom. W odległej przeszłości miały charakter magiczny służyły sprowadzaniu płodności i dostatku na stado i ludzi. Redykołka powstaje podobnie jak oscypek: mleko podgrzewano w kotle nad watrą, a następnie dodawano do niego podpuszczkę z żołądka cielęcego, czyli klag (klog) (dzisiaj używa się do tego podpuszczki wyprodukowanej chemicznie); w ten sposób mleko się klagowało lub klagało, czyli ścinało; powstałe kawałki sera baca wybierał do lnianej płachty zwanej grudzianką, w której uzyskany ser bundz ociekał z serwatki; z bundzu baca formował oscypki, a z sera który pozostał wykonywał redykołki. Po czym moczył je w silnym roztworze soli (rosole), gorącej wody (doparzenia) oraz wędził nad watrą (ogniskiem).Ma gładką, elastyczną skórkę jest o białej lub lekko kremowej barwie. Smak redykołki jest lekko słony, pikantny z wyraźnie wyczuwalnym zapachem wędzenia. Ich niezwykle charakterystyczny kształt otrzymuje się poprzez wyciskanie serków w specjalnych drewnianych foremkach, które nie rzadko są pięknie rzeźbionymi małymi dziełami sztuki. Jest to ser stosunkowo rzadko wyrabiany na szałasach ze względu na dużą pracochłonność. W 2005 r. oscypek został polskim produktem regionalnym.

Placki pasterskie niewielkie, zwykle okrągłe, płaskie placuszki pieczone na blasze. Charakteryzują się twardą i chrupiącą skorupką oraz miękkim i elastycznym wnętrzem. Posiadają lekko słodkawy smak. Wykonywane z mąki owsianej, jęczmiennej lub żytniej w przeszłości mielonej na żarnach. Do mąki dodawano kwaśne mleko lub wodorowęglanowo-sodowo-wapniowo-magnezowa wodę mineralną z okolic Piwnicznej (współcześnie zastępowana jest sodą). Tradycja wypieku tych placków sięga lat 30 XX w., choć nie wykluczone, że wypiekano je również wcześniej ale nie ma na ten temat informacji w źródłach i opracowaniach naukowych. Miejscowościami słynącymi z wypieku placków pasterskich są: Młodów, Głębokie, Piwniczna, Kokuszki, Łomnica. Placki w 2006 r. zostały wpisane na listę produktów regionalnych. W regionie zamieszkałym przez Górali Nadpopradzkich (Czarnych) można je skosztować na imprezach folklorystycznych, a czasem także w restauracjach serwujących dania regionalne. Placki pełniom role przystawki, podawane są z mlekiem, serem, miodem, smalcem, słoniną itp.

Współfinansowane przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach
Programu Współpracy Transgranicznej Interreg V-A Polska-Słowacja 2014-2020