Pasterskie obrzędy i zwyczaje górali: Śladami tradycji i wierzeń wołoskich

Obrzędy pasterskie Wołochów, którzy od wieków zasiedlali karpackie regiony Polski, mają wyjątkowe znaczenie w kulturze górali. To właśnie te rytuały, ściśle powiązane z naturą i życiem codziennym, odzwierciedlają ich ścisłą relację z przyrodą, która wyznacza rytm codziennej pracy, a także uroczystości. Pasterska obrzędowość wyraża szacunek wobec ziemi, zwierząt i otaczającego krajobrazu, nadając pracy codziennej wymiar symboliczny i duchowy.

Początek Sezonu Pasterskiego: Święto Redyku

Sezon pasterski rozpoczyna się wraz z wiosennym redykiem, czyli wypędzaniem owiec na hale, co jest jednym z najważniejszych wydarzeń w roku. Obrzęd ten symbolizuje przejście z okresu zimowego spoczynku do aktywnego życia na polanach górskich, gdzie przez całe lato owce będą wypasane przez pasterzy. Redykowi towarzyszą rytuały mające zapewnić stadu ochronę przed dzikimi zwierzętami oraz niepowodzeniami. Przed wyprowadzeniem zwierząt pasterze wykonują modlitwy, a owce są kropione wodą święconą, aby odstraszyć wszelkie złe moce. W Beskidach i na Podhalu popularne są również magiczne zaklęcia, których celem jest obdarzenie owiec i ich opiekunów szczęściem na cały sezon.

Magia Pasterska: Zioła, Ognie i Amulety

Na polanach górskich, gdzie pasterze spędzają większość sezonu, rośnie bogactwo roślin, które stanowią część rytuałów ochronnych. Górale od dawna znają właściwości roślin takich jak jałowiec, dziurawiec, mięta czy bylica. Zioła te używane są nie tylko do ochrony stada przed chorobami, ale także w ceremoniach zapobiegających napaściom wilków i innych drapieżników. Jednym z powszechnych zwyczajów jest zawieszanie gałązek jałowca nad wejściem do szałasu oraz przy ogniu, który płonie przez cały okres wypasu. Ogień symbolizuje bezpieczeństwo i oczyszczenie, a jego dym ma odstraszać złe duchy i zwierzęta.

Szałas – Pasterskie Centrum Życia

Szałas, czyli drewniane schronienie na halach, jest miejscem, gdzie toczy się całe życie pasterskie od wiosny aż do jesieni. Pasterze traktują szałas jako święte miejsce, a każdy element jego konstrukcji ma symboliczne znaczenie. Drewniane pale są często zdobione rytami o charakterze ochronnym, które mają zabezpieczać budowlę przed burzami, a także czarownicami, które według dawnych wierzeń mogły sprowadzić nieszczęście na stado. Wewnątrz szałasu przechowuje się także rytualne akcesoria, w tym święte obrazki, które odmawia się do nich modlitwy przed każdym większym wypasem. Ogień, który płonie w kolybie – szałasie pasterskim – jest jednym z najważniejszych symboli dla pasterzy. Ogień zapalany jest na początku wypasu i towarzyszy pasterzom aż do jesieni. W momencie zmiany miejsca wypasu, żar przenoszony jest w specjalnym naczyniu zwanym „dymadło”, co zapewnia ciągłość ochrony stada. Ogień w kolybie symbolizuje bezpieczeństwo i oczyszczenie, a jego dym pełni rolę ochronną – odstrasza złe duchy oraz chroni przed drapieżnikami.

Obrzędy Wokół Mleka i Sera

Produkcja mleka i sera jest jednym z centralnych elementów życia pasterzy. Co ciekawe, sam proces dojenia owiec ma wymiar niemalże rytualny. Pasterze wierzą, że pierwsze mleko należy wylać na ziemię jako ofiarę dla duchów przyrody, co ma zapewnić obfitość w nadchodzącym sezonie. Wytwarzanie sera, znane jako wyrób oscypka, to nie tylko rzemiosło, lecz także element tradycji, w którym każdy pasterz ma swoją technikę i tajemnicę przekazywaną z pokolenia na pokolenie. Po skończonym wyrobie oscypka często śpiewane są pieśni, a gotowy ser ofiarowywany jest starszym pasterzom i starszyźnie wsi jako dowód umiejętności i szacunku dla starszych.

Nocne Straże i Wypas przy Ognisku

Nocne pasterskie straże mają ogromne znaczenie, ponieważ to wtedy stado jest najbardziej narażone na niebezpieczeństwo. Przez całą noc pasterze przesiadują przy ogniskach, śpiewając pieśni o górach i naturze oraz grając na tradycyjnych instrumentach, takich jak dudy czy fujarki. Czasami do ogniskowych straży dołączają się młodzi mieszkańcy wioski, którzy przychodzą, aby posłuchać opowieści i anegdot starszych pasterzy. Nocne straże to również czas wróżb, kiedy pasterze przepowiadają pogodę oraz nadchodzący sezon, obserwując gwiazdy i zachowanie zwierząt.

Czas Na Świętowanie: Powrót z Redyku Jesienią

Jesienny redyk, kończący sezon wypasu, odbywa się zwykle na przełomie września i października. Zejście stada z hal, nierzadko odbywające się w święto Michała Archanioła (29 września), to uroczystość, w której uczestniczy cała wieś. Podczas redyku baca żegna się z ogniskiem, które płonęło przez cały sezon, a następnie symbolicznie je gasi, modląc się o pomyślność dla swojego stada i domu. W wioskach odbywają się wtedy różne festyny, a także rozliczenia pasterzy z właścicielami owiec.

Jesienne redyki często połączone są z lokalnymi wydarzeniami kulturalnymi, takimi jak festiwal „Babiogórska Jesień” w Zawoi, który promuje tradycje pasterskie i przyciąga turystów zainteresowanych kulturą góralską. Obecnie redyki stały się także sposobem na popularyzację regionu i jego tradycji, ukazując jednocześnie autentyczność życia pasterzy

Tradycyjne Narzędzia i Instrumenty Pasterskie

Podczas całego sezonu wypasu pasterze posługują się unikalnymi narzędziami, takimi jak drewniane pałki i laski pasterskie, często własnoręcznie zdobione. Laska pasterska, uważana za symbol pasterza, jest także narzędziem ochrony przed dzikimi zwierzętami. Ważnym elementem wyposażenia pasterzy są dudy i fujarki, na których gra się nie tylko dla rozrywki, ale również w celu odstraszania zwierząt i zaspokajania duchów natury. Gra na tych instrumentach, szczególnie w długie, ciche wieczory, stanowi swoisty dialog z przyrodą.

Wróżby i Ochrona w Cyklu Sezonu

W ciągu całego sezonu wypasu górale praktykują szereg wróżb związanych z pogodą oraz powodzeniem stada. Na przykład, na początku wypasu obserwuje się sposób zachowania pierwszej owcy w stadzie: jeśli jest energiczna i radosna, wróży to dobry sezon. Na halach zbiera się także odpowiednie zioła, które po wysuszeniu przechowywane są na zimę jako talizman ochronny.

Rytuały ochronne obejmują również oznaczanie owiec symbolami wypalanymi na runie, które mają odstraszyć wilki i chronić stado przed chorobami. W niektórych regionach, przed wyprowadzeniem owiec, pasterze wykonują znak krzyża nad każdym zwierzęciem, wierząc, że zapewni to ochronę i bezpieczeństwo.

Tradycyjne obrzędy pasterskie Wołochów to wyjątkowy przykład harmonii życia człowieka z przyrodą, opartej na wzajemnym szacunku i duchowości. W czasach współczesnych, gdy wiele dawnych obyczajów zanika, pasterze i społeczność góralska Małopolski wciąż pielęgnują te tradycje, które nie tylko chronią ich kulturę, ale również czynią region wyjątkowo atrakcyjnym dla turystów poszukujących autentycznych doświadczeń. 

Opracowanie: Małgorzata Kiereś

Projekt zrealizowano przy wsparciu finansowym Województwa Małopolskiego