Osadnictwo wołoskie pozostawiło niezatarte ślady w zdobnictwie oraz układzie przestrzennym wielu małopolskich miejscowości, m.in. Ochotnicy, Zawoi czy Zubrzycy. Wpływy widoczne są w architekturze, poprzez tworzone budowle mieszkalne, gospodarcze (w zabudowie siedliskowej całorocznej i sezonowej), sakralne, inżynieryjne; przez charakterystyczne formy kształtowania krajobrazu (hale, polany, zarębki, ukształtowanie granic rolno-leśnych).
Mechanizmem warunkującym i normującym osadnictwo, sposób gospodarowania i formy przestrzenne osad było prawo wołoskie - zbiór norm regulujący stosunki pomiędzy właścicielem a osadnikami. Osadzanie wsi na prawie wołoskim było charakterystyczne dla południowej Małopolski, jej trudnych górzystych i podgórskich pasmach. Do wsi lokowanych na prawie wołoskim należy m.in.: Bodaki będące pierwotnie przysiółkiem wsi Przegonina, ma charakter rozciągniętej łańcuchówki z licznymi przysiółkami. Tradycyjny wypas głównie bydła rogatego, w szczególności wołów jest kontynuowany, Nazwa rezerwatu Kornuta (rezerwat form skalnych) oraz pobliskiego szczytu jest pochodzenia wołoskiego, po rumuńsku corn oznacza róg, pasterze wołoscy określali słowem kornuta owcę z zakrzywionymi rogami; Wierchomla Wielka (łem.Wierchomlia) lokowana była na prawie wołoskim w 1595 przez kardynała Jerzego Radziwiłła; Lipnica Wielka założona w 1606 roku przez sołtysa Michała Śmietanę wraz z 9 wołoskimi osadnikami; Ochotnica: początkowo Ochotnica Dolna i Ochotnica Górna stanowiły jedną wieś, której dokument lokacyjny w 1416r. wydał Władysław Jagiełło. Jej pierwszym sołtysem był Dawid Wołoch. Wieś nosiła wtedy nazwę Ochodnicza i składała się z dwóch osad, polskiej i wołoskiej i ruskiej.
Typem wsi wołoskiej była wieś łanowo-leśna powstała na karczunkach leśnych, w której osadnicy otrzymywali nadział ziemi w kształcie pasma prostopadłego do drogi i rzeki, które stanowiły oś doliny. W ten sposób każdy osadnik posiadał w swoim nadziale zarówno urodzajne ziemie w dnie doliny, grunty na stoku, jak i las.
Najczęściej spotykaną formą rozplanowania wsi wołoskiej była tzw. łańcuchówka, z luźną zabudową wzdłuż osi doliny oraz indywidualnymi pasmami rozłogów usytuowanymi poprzecznie do osi siedliskowej, w kierunku wyżej położonych terenów objętych granicami wsi (np. Zawoja, Ochotnica, Bodaki, Powroźnik). Osady śródleśne, polaniarskie, przynależne do wsi łańcuchowej to tzw. zarębki, huby, kąty, majdany. Ich charakter zachował się do dziś w nazwach miejscowości. Powstawały jako rozwinięcie letnich (sezonowych) domostw, szałasów. Za jeden z najcenniejszych zespołów zabudowy w krajobrazie należy uznać m.in. Ochotnicę Dolną, Ochotnicę Górną, Młynne, Tylmanową oraz Bodaki w Gminie Sękowa, gdzie występuje kilkanaście budowli mogących być uznanych za "wołoskie" tzn. zawierające pierwiastki przyniesione wraz ze sposobem gospodarowania, budowania, zdobienia; wierzeniami i zwyczajami osadników wołoskich, jest czytelny układ działek, widoczna struktura gruntów i granic rolno leśnych, zaś wypas bydła oraz owiec trwa nadal.
Najcenniejszy zespół zabudowy szałaśniczej w Małopolsce, a zapewne i w całym kraju to gmina Ochotnica Dolna i sąsiednie gminy gorczańskie - Nowy Targ, Kamienica, Niedźwiedź, Mszana Dolna w tym znajdujący się na ich terenie Gorczański Park Narodowy. Znakomite przykłady, szczęśliwie powracające do funkcji pasterskich to koliby w masywie Magurek, Przysłopa, Skalistego Gronika, Borysówki, Kudłonia ale także na Hali Długiej, na Polanie Stawieniec i na kilkunastu innych polanach gorczańskich. Wyjątkowym reliktowym przykładem dawnej siedliskowej architektury polaniarskiej jest Kurnytowa Polana wraz z zabytkową chałupą prawdopodobnie z 1839 r.
Formy zdobnicze o rodowodzie wołoskim można podzielić na dwa typy: wzorowane na formach występujących w naturze oraz formy geometryczne: trójkąty, romby, kwadraty, łuki, krzyże, gwiazdy oraz wici i linie faliste: gwiazdy, parzenice, pazdury, gadziki, mirwy; ozdabiają ściany chałupy, drzewne statki, miski, kubki i ubranie górala.
Zamiłowanie do ornamentu przejawia się w zdobnictwie owczych serów. Najważniejsze motywy, które uznać można za wspólne dziedzictwo Karpat to m.in.: rozeta (cyrhlica, gwiazda)– wpisany w koło sześciodzielny kwiat w otoku często złożony z kilku przenikających się rozet, jeden z najtrwalszych i odpornych na historyczne zmiany symboli religijnych, będących posłańcem dawnych epok kulturowych. Według górali od piękniejszego sposobu przedstawienia rozety, jej bogatszego przyozdobienia, jej starannego wykonania zależy powodzenie w życiu, łamana trójkątnie linia - zwana ząbkowaniem oraz pokrewne jej, mirwa – ukośna kratka, recica – ażurowa kratka, wilcze zęby – jeden z najstarszych ornamentów, charakterystyczny dla łuku Karpat, szyszka – owalna, migdałowata lub romboidalna figura wypełniona ornamentem, parzenica – motyw zbliżony do serca wypełniony ornamentami. Motywy roślinne: gaje – lekko wygięta gałązka z podłużnymi listkami, leluja – kwiat lilii złotogłowiu w formie zwijanej wici z lancetowatymi liśćmi i bogato ukształtowanym kwiatem.
