Szlak Kultury Wołoskiej - Nazewnictwo

Nazewnictwo

Do znamiennych śladów kultury wołoskiej należą nazwy pochodzenia wołoskiego, ale także rumuńskiego i albańskiego, które pojawiły się za sprawą pasterzy-nomadów, są to  m.in. toponimy, wśród których do najczęstszych należą nazwy gór, hal, przełęczy, polan itp. Poniżej zestaw 20 najbardziej charakterystycznych nazw topograficznych o tradycji pasterskiej występujących na terenie Małopolski:

Mosorny Groń – szczyt o wysokości 1047 m npm, znajdujący się w Paśmie Policy w Beskidzie Żywieckim, nad Zawoją. Nazwa góry ma pasterski rodowód - wzięła się od mosoru - drewnianego naczynia wykonanego z samorodnego kawałka pnia drzewa z otworem oblanym masą drzewną, zaopatrzonym w wprawione dno oraz uchwyt. Drugi człon nazwy „Groń” także jest pochodzenia wołoskiego (grui) groń to nazwa określająca wzniosły brzeg rzeki.

Dolina Strążyska - nazwa wywodzona jest od słowa stronga (strąga). Strąga to przegroda z otworami w kosarze, przez które przechodzi owca do dojenia. Jest to cześć koszaru podzielona okniorkami z oknami. Strąga bardzo często jest osłonięta od deszczu jednospadowym daszkiem, wspartym na czterech wbitych w ziemie żerdziach.

Nazwa Przysłop pochodzi od prislup – przełęcz, siodło, miejsce na grzbiecie. W języku rumuńskim słowo proslopul oznacza wąwóz lub górską przełęcz. I w takim właśnie rozumieniu stosowane było i jest w polskich Karpatach.

Groń, gronik – nazwa wywodząca się z języka wołoskiego, (w Rumunii grui to szczyt), w gwarze górali podhalańskich określa się w ten sposób również stromy brzeg, a także pagórek porośnięty lasem. Nazwa stosowana jest także na określenie rozłożystego pagórka, grzbietu górskiego.

Magura – termin topograficzny, nazwa szczytu lub góry pochodzenia wołoskiego. Oznacza odrębny (samoistny) masyw górski lub wybijający się szczyt. „Magura” (woł.) – wolno strojąca, wyodrębniona góra. W języku rumuńskim i słowackim występuje w znaczeniu – kopa, pagórek, wzgórze. W języku albańskim funkcjonuje słowo magule oznaczająca to samo.

Zawoja – nazwa brzmiąca w pierwotniej wersji jako „Zawój”. Jest pochodzenia wołoskiego. Piotr Krzywda, autor przewodnika po „Pasmie Babiej Góry” (Beskid Żywiecki cz. III, Kraków 2001) informuje, że nazwa wsi wywodzi się do dacko-rumuńskiego słowa zavoiu oznaczającego podmokły las, lub urwiste zakole rzeki.

Kiczora – nazwa wywodząca się z języka wołoskiego (por. rumuńskie chica, (czytaj: kicza), czyli „włosy, zarost”, chicera „zarośnięta góra”). Nazwa występuje na terenie całych Karpat  w wielu odmianach, m. in.: Kiczera, Kiczara, Kiczura, Kyczera. Oznacza ona zarośnięta lasem górę.

Kosarzyska – termin topograficzny wywodzący się od słowa koszar (przenośna zagroda dla owiec, stosowana przez pasterzy w całych Karpatach, z języka rumuńskiego: coşar – stodoła, obora). Nazwa ta oznacza zazwyczaj wzniesienie (np. w Gorcach) lub polane (np. w Pieninach), torfowiska (np. w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej), ale może być również nazwą przysiółka zamieszkałego przez ludzi (jak w Piwnicznej Zdroju czy Zbludzy).

Prehyba – termin topograficzny oznaczający przełęcz, siodło górskie (słow. horskie sedlo). Zazwyczaj jest to płytka, siodłowata przełęcz, czasem rozległa polna lub miejsce na łagodnie wznoszącym się stoku. Nazewnictwo i wymowa różni się w zależności od języka: słowackie: priehyba, łemkowskie: prehyba, polskie: przechyba.

Kotelnica – termin topograficzny oraz słowo gwarowe oznaczające miejsce kocenia się i zimowania owiec, lub kotlinę (depresje w terenie). Nazwę ta można spotkać w wielu pasmach górskich w Polsce: w Tatrach, Beskidzie Sądeckim, Gorcach, Pieninach i na Podhalu. Nazwa dotyczy przede wszystkim szczytów lub wzniesień, ale także lasów, pól, łąk, i zboczy.

Krowiarki – to uczęszczana turystycznie przełęcz w Beskidzie Żywieckim oddzielająca Pasmo Policy od masywu Babiej Góry. Nazwa „Krowiarki” związana jest z pasterską przeszłością tego miejsca. Była to przełęcz użytkowana przez pasterki (w gwarze góralskiej: krowiarki) wypasające krowy na polanie znajdującej się na przełęczy.

Czarteż, Czartezik – nazwa topograficzna pochodzenia wołoskiego od certez "jasny, czysty, prześwietlony", ale także „wypalony, wykarczowany las”. Obydwie te nazwy spotkać można w Pieninach. Czarteż to szczyt wznoszący się 774 m npm, w Pieninach Właściwych, w grani Pieninek. Jego nazwa pochodzi od nieistniejącej już dzisiaj polany, która został sztucznie stworzona przez człowieka. Istniał tam wyręb, którego pochłonęła wtórna sukcesja lasu.

Beskid – termin topograficzny oznaczający zazwyczaj grzbiet, szczyt (np. w Tatrach Zachodnich), przełęcz (np, w Beskidzie Małym w Paśmie Łamanej Skały), ale także pole lub łąkę (np. w Beskidzie Małym na stokach Gronia Jana Pawła II), a czasem również zbocze góry lub przysiółek (np. w Zawoi). Według etymologów nazwa ta pochodzi z języka albańskiego „bjêska" czyli hala, górska łąka, pastwisko. Funkcjonuje również alternatywna teoria wywodząca pochodzenia tego słowa z języka germańskiego.

Grapa (Drapa) – termin topograficzny wywodzący się od rumuńskiego słowa groapa oznaczającego „dół”. Nazwą tą określa się stromą górę, stromy, zarośnięty stok, urwiste zbocze, grzbiet, wzniesienie, szczyt, ale także część wsi lub odrębną osadę. Słowo to występuje na terenie całej Małopolski. Górale mówią: Grapa to jest tako bystro góra. Grapa albo drapa.

Muszyna – nazwa miasta w powiecie nowosądeckim, której pochodzenie etymolodzy upatrują w języku wołoskim. Słowo to istnieje w języku rumuńskim (muschi), w którym oznacza „mchy”. Słowo to występuje również w języku łacińskim (musci), z którego tłumaczone jest tak samo. Miasto usytuowano na potokiem o tej samej nazwie (Muszynka) i najprawdopodobniej od niego wzięło swą nazwę. Miejscowość słynie jako uzdrowisko z licznymi odwiertami wody mineralnej – „Muszynianki”.

Solisko – nazwa związana z wypasem owiec. Pochodzi od określenia miejsca, w których w przeszłości wystawiano sól dla owiec (soliska, solniska). Sól przeznaczona dla owiec określano lizawkami (owce lizały bryłę soli). Dawano ją owcom (i do dziś się daje) ze względu na konieczność uzupełnienia składników mineralnych (sodu i chloru), których w paszy na hali znajduje się niewiele. Nazwa „Soliko” występuje w wielu miejscach na obszarze Karpat. Należy do nazw ludowych.

Sihla, sichła – termin topograficzny wywodzący się od słowa sihla który w języku rumuńskim oznacza „niski las na mokradłach". Słowo to funkcjonuje w gwarze podhalańskiej i oznacza „podmokły teren lub mokradła. Najbardziej znana nazwa zawierająca słowo sihla jest nazwa wsi Murzasichle na Podhalu. Nazwa wsi jest połączeniem dwóch słów sihły – młaki, terenów podmokłych oraz słowa „mur”, które oznaczało odrębną osadę dzisiaj już nie istniejącą. Istnieje hipoteza, że przez wieś płynęła niegdyś rzeka o nazwie Sihla, od której wzięła się nazwa miejscowości leżącej za Sichla czyli za tą rzeką.

Płaj – termin topograficzny wywodzony od wołoskiego słowa plai, oznaczającego zalesioną przestrzeń w górach, ale także szeroka ścieżkę w górach idącą zazwyczaj w poprzez zbocza, trawersującą zbocze góry wzdłuż poziomicy.

Bacowska Wanta to nazwa oznaczająca konkretne miejsce w Dolinie Roztoki, płaski kamień sporych rozmiarów, na którym wedle opowieści, jak na stole, rozliczali się bacowie wypasający w przeszłości w Dolinie Pięciu Stawów Polskich  z właścicielami owiec (gazdami). Rozliczenie dotyczyło należności za użyczenie owiec na wypas. Rozliczano się w naturaliach – płacąc oscypkami, rzadziej pieniędzmi. Podczas rozliczenia regulowano także należności za owce, które utracono np. zostały porwane przez wilki, lub zabrane przez zbójników. Był to również czas by rozliczyć się z ewentualnego przyrostu stada, o ile podczas sezonu wypasowego któraś z owiec się okoliła. Słowa wanta w gwarze górskiej oznacza kamień, wielki odłam skalny.

 

Współfinansowane przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach
Programu Współpracy Transgranicznej Interreg V-A Polska-Słowacja 2014-2020