INWENTARYZACJA DZIEDZICTWA PRZYRODNICZEGO ZWIĄZANEGO Z KULTURĄ PASTERSKĄ W KARPATACH W OBRĘBIE WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

Pasterstwo w Karpatach przyczyniło się przede wszystkim do przekształcenia roślinności naturalnej. Pozyskiwanie terenów wypasowych powodowało, że miejsce prastarej Puszczy Karpackiej na znacznych obszarach zajęła roślinność nieleśna. To z kolei spowodowało, że dobre warunki siedliskowe znalazły tu zupełnie nowe gatunki roślin i zwierząt, część z nich zwiększyła swój zasięg, a nawet jak było to przypuszczalnie w przypadku darniówki tatrzańskiej na Pilsku, mogła przeżyć. Tym samym wzbogaceniu uległa różnorodność biologiczna. Przemiany dotyczyły także samych lasów. W kompleksach leśnych otaczających polany i hale wycinano drzewa, zbierano chrust, zdzierano korę i łyko z drzew, grabiono ściółkę na paszę, wycinano podrosty drzew liściastych, wypasano zwierzęta, zbierano runo i polowano. W celu pozyskiwania węgla drzewnego, smoły, popiołu i potażu wypalano drewno i karpy. Eksploatacja środowiska przyrodniczego przez człowieka powodowała zmiany krajobrazu. Zmiany te polegały przede wszystkim na jego otwieraniu, co nie pozostało bez znaczenia dla rozwijającej się od poł. XIX w. w Karpatach turystyki górskiej. Wędrującym turystom towarzyszyły bowiem (i nadal jeszcze towarzyszą) rozległe panoramy, które można było podziwiać z śródleśnych polan i hal. W efekcie kilkuwiekowej działalności pasterskiej w Beskidzie Śląskim, Żywieckim i Małym wykształcił się typowy dla tego obszaru krajobraz stanowiący o jego odrębności i będący wizualizacją lokalnej tożsamości i tradycji.

Niniejsze opracowanie dotyczy dziedzictwa środowiska przyrodniczego, które związane jest z kulturą pasterską w Beskidzie Śląskim i Żywieckim w obrębie obszaru województwa śląskiego. Składa się ono z kilku części poświęconych poszczególnym elementom środowiska przyrodniczego, które mają bezpośredni lub pośredni związek z prowadzoną na tym obszarze tradycyjną gospodarką pasterską.

W pierwszej części opracowania przedstawiono krótko tło środowiskowe, które stanowiło bazę na gruncie której rozwijała się działalność pasterska. Omówiono główne piętra roślinności w Beskidzie Śląskim, Żywieckim i Małym jako naturalną roślinność potencjalną tego obszaru. Krótko zasygnalizowano jakie zmiany w wyniku działalności pasterskiej zaszły w obrębie poszczególnych pięter roślinności.
Druga część poświęcona jest szczegółowej charakterystyce wybranych hal, polan i terenów wypasowych położonych wzdłuż pogranicza polsko-czeskiego i polsko-słowackiego, ważnych z punktu widzenia tradycji wypasowych w przeszłości i/lub aktualnie wypasanych. Ze względu na rozległość obszaru, niezliczoną liczbę hal i śródleśnych polan, dynamiczne przemiany zachodzące w ich obrębie (zarastanie, zmiany użytkowania ziemi w przeszłości i współcześnie, w tym rozlewanie się zabudowy mieszkaniowej i turystycznej) zinwentaryzowanie wszystkich obiektów jest praktycznie niemożliwe. Cześć obiektów nadal zachowała swój pasterski charakter, podczas gdy inne, zwłaszcza niżej położone polany, nie są już współcześnie wykorzystywane dla celów gospodarki pasterskiej, zarosły lub zostały przekształcone w osiedla mieszkaniowe. W pojedynczych przypadkach zdarza się także, że wypas prowadzony współcześnie jest na obszarach, które w przeszłości nie miały tradycji pasterskich. Dlatego zaprezentowana inwentaryzacja stanowi wybór obiektów spośród niezliczonych hal i polan, które powstały na omawianym obszarze i z biegiem czasu ewoluowały w różnych kierunkach. Przede wszystkim w opracowaniu ujęto te hale i polany oraz inne tereny wypasowe, na których współcześnie prowadzony jest wypas w ramach różnych działań z zakresu czynnej ochrony przyrody. Szczegółowa charakterystyka tych obiektów obejmuje określenie ich lokalizacji (położenie, wysokość bezwzględna, ekspozycja stoków), znaczenie współczesne, jak i w przeszłości dla gospodarki pasterskiej, ale i turystycznej (zagospodarowanie turystyczne). Ponadto podano główne cechy środowiska przyrodniczego z naciskiem na występujące zbiorowiska roślinne oraz gatunki roślin chronionych. Charakterystyki tej dokonano na podstawie wyników inwentaryzacji przeprowadzonej na potrzeby Wojewódzkiego Programu Aktywizacji Gospodarczej oraz Zachowania Dziedzictwa Kulturowego Beskidów i Jury Krakowsko-Częstochowskiej „Owca Plus”. W miarę dostępnych źródeł podano także informacje o wierzeniach i podaniach związanych z opisywanymi miejscami. Ponadto autor zaproponował szereg innych obiektów o pasterskich tradycjach, które aktualnie nie są objęte Programem „Owca Plus”, a które mają pasterskie tradycje i są godne uwagi. Autor ma jednocześnie świadomość, że nie są to wszystkie obiekty a ich wybór jest subiektywny.
W kolejnych częściach opracowania przedstawiono charakterystykę wybranych zbiorowisk roślinnych, których występowanie lub zasięg wynika z prowadzenia w przeszłości tradycyjnej działalności pasterskiej, oraz gatunków roślin i zwierząt typowych dla terenów wypasowych. Opis ten ma charakter nie tylko czysto przyrodniczy, ale także odwołuje się do kulturowego znaczenia poszczególnych gatunków roślin i zwierząt, wskazując na ich związki z codziennym życiem pasterzy i mieszkańców regionu (np. znaczenie roślin w medycynie ludowej, wierzenia i magia, symbolika itp.).
Ostatnia część opracowania dotyczy elementów przyrody nieożywionej, które z różnych względów towarzyszyły kulturze pasterskiej (źródła, formy skałkowe, jaskinie itp.). Szczegółowa inwentaryzacja tych obiektów może stanowić przedmiot oddzielnego opracowania. Część z obiektów została zresztą zinwentaryzowana, a wyniki tej inwentaryzacji opublikowane. W niniejszym opracowaniu wskazano jedynie na przykładowe obiekty i podkreślono ich znaczenie w kulturze ludowej.
Niniejsze opracowanie oparte jest w głównej mierze na dostępnej literaturze przedmiotu oraz wynikach monitoringu przyrodniczego, jaki przeprowadzony był na halach i polanach w ramach różnych działań z zakresu ochrony przyrody i krajobrazu. Nie bez znaczenia pozostają także obserwacje terenowe i analiza materiałów kartograficznych (w tym archiwalnych), jakie zostały przeprowadzone przez autora w toku badań naukowych prowadzonych na omawianym obszarze w latach 2012-2015.