PRZYRODA

Kategoria: Przyroda

Południowo-wschodnia część Karpat polskich jest silnie przekształcona przez działalność człowieka, tak rolnicza jak i związaną z eksploatacja lasu. Powstał w ten sposób krajobraz kulturowy, składający się z wiosek w krainie dolin z ich polami uprawnymi, lasów na stokach i przyszczytowych zbiorowisk łąkowych z cechami łąk alpejskich. Po wysiedleniach ludności wiele ekosystemów podległo częściowej renaturalizacji, znacznie wzrosło zalesienie (85%), a gęstość zaludnienia pozostaje na bardzo niskim poziomie (poniżej 10 osób na km2). Przyroda odzyskuje porzucone przez ludzi obszary rolnicze i objęte ochroną lasy, ale ciągle widoczne są ślady odciśnięte przez wiele wieków gospodarki ludzkiej. Krajobraz naturalny i kulturowy przeplatają się ze sobą. Powstało w ten sposób unikalne, niezwykle bioróżnorodne środowisko o unikatowym w skali Europy charakterze.

Szczególnym zainteresowaniem turystów cieszą się Bieszczady. O ich niezwykłości przesądza fakt, iż są wtórnie zdziczałe. Bioróżnorodność wynika z położenia geograficznego, na styku wpływów wschodnio i zachodniokarpackich. Ze względu na dużą lesistość rejon ten jest ostoją wielu dużych ssaków, tak roślinożernych z żubrem na czele jak i drapieżnych z wilkiem, niedźwiedziem brunatnym, rysiem i żbikiem. Spotkamy tu także wiele ptaków drapieżnych, ponieważ znajdują tu dogodne miejsca do gniazdowania i możliwość żerowania na otwartych przestrzeniach trawiastych. W związku z tym, że część lasów ma puszczański charakter z duża ilością starych drzew i próchniejących pni, a na łąkach jest wiele roślin kwiatowych to także entomofauna jest tu bardzo bogata.

Swoisty dla Bieszczadów jest także piętrowy układ roślinności. Występują tu tylko trzy piętra: piętro pogórza (ok. 500-550 m n.p.m.), piętro regla dolnego (1100-1250 m n.p.m.), buczyna karpacka, zajmuje największą powierzchnię oraz piętro połonin (łąk subalpejskich), gdzie na wychodniach skalnych można spotkać fragmenty roślinności alpejskiej. Szczyty Bieszczadzkie nie są bardzo wysokie, więc brak piętra turni jest uzasadniony.

Dla ochrony polskiej części Karpat Wschodnich powstał Bieszczadzki Park Narodowy (29 200 ha). Po zaniechaniu na szeroką skalę wypasów na terenie Parku zachodzą procesy renaturalizacji ekosystemów nieleśnych. Jak wynika z licznych badań naukowych doprowadzają one do zanikania bioróżnorodności. W pewnej mierze przeciwdziała temu koszenie i odkrzaczanie części areałów łąkowych. Lepiej jednak sprawdza się wypas ekstensywny, dlatego w Parku wypasa się trzy obszary w tak zwanej Krainie Dolin, czyli na terenie dawnych wsi. Na wypasach krów i owiec znajdują się bacówki, gdzie turyści mogą obejrzeć proces robienia sera oraz go kupić. Dostęp do bacówek jest dobry i w zasadzie nie wymaga schodzenia ze szlaków..

Zdecydowaną większość powierzchni Bieszczadzkiego Parku Narodowego zajmują lasy, tylko 9% to powierzchnie nieleśne w tym połoniny, czyli murawy alpejskie i subalpejskie istniejące ponad piętrem lasu. I właśnie one decydują o specyfice tego Parku. Połoniny powstały naturalnie, ale użytkowanie pastwiskowe, które w istotny sposób istniało tu od przełomu XV/XVI wieku powiększyło ich powierzchnię i wpłynęło na skład gatunkowy zbiorowisk roślinnych.

Oczywiście gospodarka rolna rozwijała się także w dolinach gdzie na wykarczowanych miejscach powstawały kolejne wsie i gdzie większość terenów uprawnych stanowiły łąki i pastwiska. Od czasów, kiedy na fali osadnictwa wołoskiego powstawały wsie, presja ludzka na środowisko podlegała dużym wahaniom. Wsie się rozrastały, ale i okresowo niemalże wyludniały, często na skutek napaści i rabunków, migracji, załamań klimatu. Zmieniały się stosunki społeczne, przebieg granic. To wszystko wpływało na życie mieszkańców, a tym samym na krajobraz, w jakim żyli. Jednak stale najważniejszą dziedziną ekonomii tego regionu było rolnictwo, a szczególnie pasterstwo. Ze względu na górskie położenie, słabe, ciężkie gleby i pochyłość stoków tylko rolnictwo oparte na pasterstwie dawało szanse na sukces. Stąd też powstawały kolejne górskie łąki i pastwiska, rozrastały się połoniny.

Pasterskie użytkowanie połonin, które trwało przez około pięćset lat w istotny sposób zmieniło skład gatunkowy i strukturę naturalnych zbiorowisk roślinnych. Intensywne spasanie i wycinanie zarośli doprowadziło do obniżenia się granicy lasu, rozprzestrzenienia się pastwisk bliźniczkowych, a jednocześnie degradacji uległy murawy wysokogórskie, torfowiska i roślinność naskalna. Po około 80 latach od zaniku pasterstwa wykonano badania, w czasie których stwierdzono istotny wzrost różnorodności fitocenotycznej połonin. Odtwarzają się zbiorowiska subalpejskie, naskalne, alpejskie murawy i inne zbiorowiska łącznie z krzewiastymi. Jednocześnie prawie całkowicie wycofały się bliźniczyska.

Na zachód od Bieszczad leży Beskid Niski, to rozległe pasmo stosunkowo niewielkich gór, których podłoże stanowi flisz karpacki, czyli skały osadowe. Leży po części w Polsce (najwyższy polski szczyt to Lackowa 997 m n.p.m.) po części w Słowacji (Busov 1002 m n.p.m.).

Przyroda Beskidu Niskiego ma charakter przejściowy między Karpatami Wschodnimi, a Zachodnimi. Ze względu na brak dębów, świerków, olszy czarnej, topoli białej i czarnej oraz znikomą ilość grabu obszar ten zaliczany jest do górskiej dzielnicy bezdębowej.

Występują tu tylko dwa piętra: piętro pogórza (do 500 m n.p.m.) i regiel dolny. Regiel dolny w większości porastają lasy, charakterystycznym zbiorowiskiem są lasy bukowo-jodłowe (Fagetum carpaticum). Większe kompleksy leśne dobrze zachowanej buczyny karpackiej znajdziemy na stokach Magury Wątkowskiej, północnym stoku Magury Małastowskiej, i na zboczach doliny Wołośca.

Do wysokości 700 m n.p.m. dość licznie występuje jodła, tworząc niekiedy lite drzewostany. Powyżej stopniowo ustępuje bukom. W najwyższych, szczytowych strefach występują niemal czysto bukowe lasy. Najwięcej jest żyznej buczyny karpackiej, mniejsze powierzchnie zajmuje kwaśna buczyna. Niewielkie powierzchnie, głównie na stromych stokach zajmują jaworzyny, stosunkowo rzadkie w Karpatach. Nielicznie spotykany jest grąd, czasem z udziałem lipy, głównie na stokach albo wzdłuż cieków, w niższych częściach dolin. Wśród lasów regla dolnego występują też dawne pastwiska, głównie w postaci muraw o charakterze ubogich bliźniczysk lub wrzosowiska. Stopniowo zarastają one jałowcem, dziką różą, tarniną, olszynami i sosną.

Piętro pogórza w większości jest zajęte przez pola uprawne, łąki i pastwiska, niewielką część stanowią płaty lasów mieszanych z jodłą, brzozą i osiką. Lasy występują głównie na stromych stokach. Tam gdzie nachylenie terenu jest niewielkie granica lasu na skutek gospodarki człowieka została przesunięta w górę. Charakterystyczne dla Beskidu Niskiego jest to, że znaczna cześć terenów rolniczych jest opuszczona i stopniowo podlega renaturalizacji. Głównym procesem jest stopniowe zarastanie drzewami i krzewami. Pierwsze na opuszczonych polach i pastwiskach zjawiają się brzozy, sosny, olsze szare i jałowce.

W centrum Beskidu Niskiego znajduje się Magurski Park Narodowy, w jego południowej części otulinę Parku stanowi Jaśliski Park Krajobrazowy. Znaczna część Beskidu podlega ochronie na zasadach Natury 2000. Wyznaczono tu także kilka rezerwatów.

W Magurskim Parku Narodowym (powierzchnia 19439 ha) dominują ekosystemy leśne (18531 ha). Obszar źródliskowy Jasiołki i Wisłoka chroni Jaśliski Park Krajobrazowy. Charakterystycznym elementem parku są zespoły łąkowo-pastwiskowe dawnych wsi: Jasiel (rezerwat "Źródliska Jasiołki"), Czeremcha i Lipowiec.

W obszarach chronionych gniazduje wiele gatunków dużych ptaków drapieżnych, orły przednie, orliki krzykliwe, puchacze. Bezleśnie obszary są dla nich ważnym miejscem żerowania. Człowiek pojawił się na terenie dzisiejszego Beskidu Niskiego już w neolicie, ale jego wpływ na środowisko był znikomy. Istotniejsze przemiany środowiskowe rozpoczęły się od XIV wieku, kiedy to rozpoczęło się tu osadnictwo. Początkowy etap zasiedlania Beskidu Niskiego, do XVIII wieku, wiązał się głównie z odlesieniem dolin rzecznych, powiększaniem polan śródleśnych zamienianych w pastwiska oraz z podniesieniem dolnej granicy lasu. Od XIX wieku wraz ze wzrostem zaludnienia wrosła tez presja na środowisko, rozpoczęła się fragmentacja lasów, niżej położone pastwiska zanikały na korzyść gruntów ornych, a jednocześnie wyżej położone, często na stokach, pastwiska ubożały i przechodziły w murawy bliźniczkowe i wrzosowiska. Wysiedlenie ludności po II Wojnie Światowej spowodowało nagłe zaniechanie gospodarki rolnej, a przez pewien okres nawet leśnej, co rzecz jasna spowodowało znaczne zmiany w przyrodzie. Rejon stracił ponad połowę mieszkańców. Niektóre wsie zostały w całości wyludnione i nigdy nie wrócili tu ludzie, a przestrzenie, niegdyś gęsto zaludnionych dolin pozostały zupełnie puste. Miało to oczywiście swoje konsekwencje w zmianie struktury użytkowania ziemi. Roślinność trawiasta zarosła dawne pola orne, las wkroczył na dawne łąki i pastwiska w większości na skutek naturalnych zadrzewień pionierskimi gatunkami, czego skutkiem jest przejściowa struktura lasu z brzozami, sosnami, olchami i jałowcami, gdzieniegdzie uzupełniona o nasadzenia świerkowe i modrzewiowe. W istotny sposób zwiększyła się lesistość, w niektórych miejscach obniżyła się dolna granica lasu.

Dane kontaktowe

Lokalizacja

Galeria

Współfinansowane przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach
Programu Współpracy Transgranicznej Interreg V-A Polska-Słowacja 2014-2020