Dziedzictwo Wołochów, grupy pasterskiej pochodzącej z Bałkanów, odegrało istotną rolę w kształtowaniu krajobrazu i architektury w regionach górskich Małopolski, Śląska i Podkarpacia. Migracje tej społeczności, które miały miejsce od średniowiecza, przyniosły ze sobą unikalne wzorce osadnicze, formy gospodarowania oraz architektoniczne. Choć ślady ich bezpośredniej obecności zanikły, pozostałości dziedzictwa wołoskiego nadal są widoczne w formie kulturowych reminiscencji, które kształtują współczesny krajobraz regionu.

Badania nad tym dziedzictwem, prowadzone od końca XX wieku, miały na celu zidentyfikowanie śladów wpływu Wołochów na zabudowę i układy wsi. Istotnym celem było uchwycenie tych elementów, które mimo upływu wieków przetrwały, choćby w formie pośredniej. Badania te wpisują się w szeroki kontekst działań związanych z ochroną i promocją Szlaku Kultury Wołoskiej, który ma na celu zachowanie i popularyzację wołoskiego dziedzictwa w Karpatach.

Rys historyczny osadnictwa wołoskiego

Osadnictwo wołoskie w Małopolsce było częścią większego procesu migracji, który rozciągał się od Bałkanów aż po Polskę i Węgry. Wołosi byli grupą pasterską, specjalizującą się w hodowli owiec i bydła, a ich sposób życia oraz formy gospodarowania były idealnie dostosowane do trudnych warunków terenów górskich. Osiedlali się w miejscach, które były trudne do uprawy roli, ale dogodne dla prowadzenia ekstensywnej gospodarki pasterskiej.

Pierwsze wzmianki o Wołochach na ziemiach polskich pojawiają się w XIV wieku, a ich największa ekspansja miała miejsce w XV i XVI wieku. Lokowali oni wsie na prawie wołoskim, które pozwalało na specyficzne formy organizacji społecznej i gospodarczej, sprzyjające wypasowi i hodowli zwierząt. Wołosi wnieśli do krajobrazu Małopolski wiele unikalnych elementów, które przetrwały do dziś, w tym charakterystyczne formy zabudowy, układy wsi oraz specyficzne sposoby użytkowania ziemi.

Osadnictwo Wołochów nie ograniczało się tylko do terenów górskich, ale rozciągało się również na obszary podgórskie, a nawet równinne. Z czasem, wraz z procesami rutenizacji oraz germanizacji, wołoska tożsamość kulturowa zaczęła zanikać, a ich wpływy stopniowo wchodziły w skład szerszego dziedzictwa kulturowego regionu.

Osadnictwo wołoskie a architektura

Jednym z najbardziej charakterystycznych śladów wołoskiego osadnictwa w Małopolsce jest specyficzny układ wsi oraz zabudowy. Wieś wołoska była najczęściej lokowana na prawie łanowo-leśnym, co oznaczało, że poszczególne gospodarstwa miały swoje działki rozciągające się od doliny rzeki aż do granicy lasu na stokach gór. Taki układ zapewniał dostęp do różnych zasobów naturalnych – żyznej ziemi w dolinie, pastwisk na stokach oraz drewna z lasu.

Wołoska wieś była często formowana jako tzw. łańcuchówka – rodzaj wsi o luźnej zabudowie, rozciągającej się wzdłuż jednego ciągu komunikacyjnego, którym była rzeka lub droga. Zabudowa była rozproszona, z dużymi odcinkami otwartej przestrzeni pomiędzy domostwami. Taki układ wsi nie tylko sprzyjał gospodarce pasterskiej, ale również był dostosowany do górskiego krajobrazu, w którym naturalne bariery terenowe, takie jak rzeki czy wzgórza, miały duże znaczenie.

W miarę upływu czasu, pierwotne układy wsi wołoskich ulegały przekształceniom, jednak pewne charakterystyczne cechy, takie jak podział działek oraz luźna zabudowa, przetrwały. W niektórych przypadkach, jak we wsi Rozdziela, na prawo wołoskie lokowano nawet wtórnie opuszczone osady, co dodatkowo wzmacniało wpływy wołoskiej kultury na krajobraz.

fot. Archiwum UMWM

Architektura drewniana

Wołosi wprowadzili do Małopolski nie tylko nowe formy organizacji wsi, ale również specyficzne formy architektury drewnianej, które przetrwały do dziś w niektórych regionach. Charakterystycznym elementem wołoskiej architektury były drewniane domy, które cechowały się stromymi dachami oraz specyficznymi okapami, które pełniły funkcję ochronną przed słońcem latem oraz umożliwiały szybsze zsuwanie się śniegu zimą. Tego rodzaju dachy były niezwykle funkcjonalne w górskim klimacie, gdzie warunki pogodowe bywały trudne.

Wołoskie domy były najczęściej budowane z drewna w konstrukcji zrębowej, z wykorzystaniem wysuniętych belek, tzw. „rysiów”, które wspierały konstrukcję dachu. Domy te były jedno- lub dwuizbowe, często połączone pod jednym dachem z budynkami gospodarczymi, co było charakterystyczne dla gospodarstw pasterskich. Przykładami takich budynków są domy z Korbielowa oraz Jeleśni, które do dziś przetrwały jako relikty dawnej architektury wołoskiej.

W miarę upływu lat wołoskie budownictwo ewoluowało, przechodząc od prostych chałup do bardziej rozbudowanych gospodarstw. Wiele z tych budynków, choć przekształconych i modernizowanych, nadal zachowuje cechy charakterystyczne dla pierwotnej architektury wołoskiej, takie jak konstrukcja dachu, forma zabudowy oraz sposób usytuowania budynków na działkach.

Krajobraz kulturowy – polany i szałasy

Integralnym elementem wołoskiego dziedzictwa w Małopolsce były także polany i szałasy pasterskie, które odgrywały kluczową rolę w ich gospodarce. Wołosi, będąc pasterzami, wykorzystywali sezonowe polany oraz hale do wypasu owiec i bydła, a ich obecność wpłynęła na kształtowanie krajobrazu górskiego.

Szałasy, zwane również kolibami, były budynkami pasterskimi, które służyły do przechowywania zwierząt oraz jako schronienie dla pasterzy podczas wypasu. Budowane z drewna, często z wysuniętymi okapami, były prostymi, ale funkcjonalnymi budowlami, dostosowanymi do potrzeb pasterzy. Polany, na których znajdowały się szałasy, były często położone wysoko w górach, co umożliwiało dogodne warunki do wypasu.

Współcześnie wiele polan i hal, które były użytkowane przez Wołochów, zarosło lasem, co prowadzi do zatarcia ich pierwotnego charakteru. Niemniej jednak, niektóre z nich, zwłaszcza te znajdujące się na terenie Gorczańskiego Parku Narodowego, są nadal użytkowane w celach pasterskich, co pozwala na zachowanie wołoskiego dziedzictwa w krajobrazie.

fot. Archiwum UMWM

Zdobnictwo i formy dekoracyjne

Wołoska architektura była nie tylko funkcjonalna, ale również bogato zdobiona. Formy dekoracyjne stosowane przez Wołochów można podzielić na dwa główne nurty – wzory geometryczne oraz wzory inspirowane naturą. W dekoracjach domów, a także przedmiotów codziennego użytku, takich jak narzędzia pasterskie czy elementy ubioru, dominowały motywy takie jak trójkąty, romby, krzyże czy faliste linie.

Wołosi wykorzystywali również naturalne materiały, takie jak drewno, do zdobienia swoich budynków. Typowe były wzory rzeźbione na belkach oraz elementach konstrukcyjnych domów, które miały nie tylko funkcję estetyczną, ale również symboliczną. Wierzono, że zdobienia te miały chronić mieszkańców przed złem, a także zapewniać pomyślność i dobrobyt.

Zdobienia, takie jak bielenie domów wapnem, były również praktykowane ze względów higienicznych oraz ochronnych, co było ważnym elementem wołoskiej kultury. Bielenie nie tylko chroniło domy przed szkodliwymi czynnikami zewnętrznymi, ale również nadawało im charakterystyczny wygląd, który stał się symbolem wołoskiej architektury.

Gdzie zobaczyć wołoskie dziedzictwo?

Dla turystów pragnących poznać wołoskie dziedzictwo w Małopolsce, istnieje wiele miejsc, które warto odwiedzić. Oto niektóre z nich:

1. Bodaki - Wieś w Gminie Sękowa, gdzie można zobaczyć zachowane budynki o cechach wołoskich oraz tradycyjne układy działek. Warto również zwrócić uwagę na piękno okolicy oraz możliwość wędrówek po górskich szlakach.
2. Ochotnica Dolna i Górna - To region z bogatym dziedzictwem pasterskim, gdzie znajdują się szałasy pasterskie oraz tradycyjne budynki drewniane. Warto zwiedzić Gorczański Park Narodowy i cieszyć się pięknem krajobrazu.
3. Zawoja - Największa wieś w Polsce, gdzie można zobaczyć tradycyjną wołoską architekturę, w tym charakterystyczne domy pasterskie. Zawoja jest także bazą wypadową do wędrówek po Beskidzie Żywieckim i oferuje możliwość poznania lokalnych zwyczajów.
4. Sromowce Niżne - W tej wsi można zobaczyć pozostałości po dawnym osadnictwie wołoskim oraz poznać lokalną kulturę. Sromowce leżą w pobliżu Pienińskiego Parku Narodowego, co stwarza dodatkowe możliwości turystyczne.
5. Muzea Etnograficzne - W regionie Małopolski można odwiedzić muzea, które prezentują wołoskie dziedzictwo, takie jak Muzeum Etnograficzne w Nowym Sączu czy w Zubrzycy Górnej, gdzie znajdują się przykłady tradycyjnej architektury oraz eksponaty związane z kulturą wołoską.

Wnioski i dziedzictwo

Dziedzictwo Wołochów w Małopolsce, choć w dużej mierze zatarte przez upływ czasu, nadal jest obecne w krajobrazie i kulturze regionu. Ślady ich osadnictwa, układy wsi, formy architektury drewnianej oraz tradycje pasterskie przetrwały w zmienionej formie, stanowiąc ważny element tożsamości kulturowej Karpat.

Współczesne działania, takie jak projekt Szlaku Kultury Wołoskiej, mają na celu ochronę i promocję tego unikalnego dziedzictwa. Zrównoważona turystyka, połączona z ochroną krajobrazu i architektury, może odegrać kluczową rolę w ratowaniu zanikających śladów wołoskiej kultury. Odbudowa kolib, utrzymanie wypasu na polanach oraz ochrona drewnianej zabudowy to nie tylko sposób na zachowanie dziedzictwa, ale również na wzbogacenie oferty turystycznej regionu.

Zintegrowana ochrona dziedzictwa wołoskiego, w połączeniu z odpowiednimi programami wsparcia, może przyczynić się do zachowania tego unikalnego elementu kultury Małopolski, który przez wieki kształtował krajobraz i tożsamość regionu.

Opracowanie: Jadwiga Środulska-Wielgus i Krzysztof Wielgus

Projekt zrealizowano przy wsparciu finansowym Województwa Małopolskiego